Meningokok Hastalıkları ve Bağışıklama
Tanım
Meningokok infeksiyonları, Neisseria meningitidis bakterisinin neden olduğu hastalık tablolarıdır. N. meningitidis sadece insanlarda hastalık yapan, Gram-negatif, diplokok şeklinde, kapsüllü bir bakteridir. Kapsülünde bulunan farklı polisakkaritlere göre serogruplara ayrılır; insanlarda en sık infeksiyona neden olan sekiz serogrup A, B, C, X, Y, Z, W135 ve L’dir. Kesin tanı için mikroorganizmanın klinik örneklerde gösterilmesi ve kültürde üretilmesi gereklidir.
Meningokok nasıl bulaşır?
-Damlacık Yoluyla bulaşma: En yaygın bulaşma yoludur. Enfekte bir kişinin öksürmesi, hapşırması veya konuşması sırasında havaya saçılan solunum damlacıklarının sağlıklı bir kişi tarafından solunmasıyla gerçekleşir. Bakteriler genellikle insanların burun ve nazofarenksde bulunur. Bazı insanlar Neisseria meningitidis bakterisini burun ve boğazlarında herhangi bir hastalık belirtisi göstermeden taşıyabilirler. Bu kişilere "asemptomatik taşıyıcı" denir. Nüfusun yaklaşık %5-10'u herhangi bir zamanda bu bakteriyi taşıyabilir. Taşıyıcılar, bakteriyi solunum damlacıkları yoluyla farkında olmadan başkalarına bulaştırabilirler.
-Doğrudan Temas Yoluyla Bulaşma: İnfekte kişinin burun veya boğaz salgılarıyla (tükürük, mukus vb.) doğrudan temas (öpüşme, aynı kaptan yeme içme vb.) sonucu bulaşabilir.
1. Bulaşma Riskini Artıran Faktörler:
-Yakın ve Uzun Süreli Temas: Hasta veya taşıyıcı bir kişiyle aynı evde yaşamak, aynı yatakhaneyi (askeri kışla, öğrenci yurdu vb.), kreşi veya sınıfı paylaşmak gibi yakın ve uzun süreli temaslar bulaşma riskini artırır.
-Kalabalık Ortamlar: Okullar, yurtlar, kışlalar, hac gibi toplu yaşam alanları bulaşma için uygun ortamlardır.
-Bazı Davranışlar: Öpüşme, ortak eşya (bardak, çatal-kaşık, sigara vb.) kullanımı.
-Eşlik eden hastalıklar: Kompleman eksiklikleri (kompleman inhibitörleri kullananlar dahil), dalak yetersizlikleri ve (HIV’le yaşayan bireyler gibi) bağışıklık sistemini baskılayan durumlar infeksiyona yakalanma riskini artırabilir.
-Sigara Kullanımı veya Sigara Dumanına Maruz Kalma: Solunum yollarının savunma mekanizmalarını zayıflatarak bakterinin yerleşmesini kolaylaştırabilir.
- Solunum Yolu İnfeksiyonları: Viral bir üst solunum yolu infeksiyonu (influenza gibi) meningokokların vücuda girişini ve hastalığa neden olmasını kolaylaştırabilir.,
2. Meningokok İnfeksiyonlarında bulaştırıcılık süresi:
Meningokok infeksiyonunda bulaştırıcılık dönemi, kişinin bakteri (Neisseria meningitidis) ile enfekte olduğu andan, etkili bir tedaviyle bakterinin solunum yolu salgılarından temizlenmesine kadar olan süreyi kapsar. Bu dönem şu şekilde özetlenebilir:
-Semptomlar Başlamadan Önce: 7 gün öncesine kadar infeksiyonu başkalarına yaymaya başlayabilir.
-Hastalık Belirtileri Sırasında: Semptomlar (ateş, baş ağrısı, ense sertliği vb.) devam ettiği sürece ve bakteriler burun ve boğaz salgılarında bulunduğu müddetçe bulaştırıcıdır.
-Antibiyotik Tedavisi Sonrası: Uygun antibiyotik tedavisine başlandıktan 24 saat sonra genellikle artık bulaştırıcı olarak kabul edilmez. Etkili antibiyotik tedavisi, bakterilerin solunum yolu salgılarından hızla temizlenmesini sağlar ve böylece başkalarına bulaşma riskini ortadan kaldırır.
Meningokok İnfeksiyonunda Klinik Belirtiler
Meningokoksik infeksiyonlar ateş ve baş ağrısıyla karakterize menenjitle veya menenjit olmaksızın meningokoksemiyle seyredebilir. Her iki durumda da sepsis tablosu gelişebilir. Boğaz ağrısı, ateş, bulantı, kusma, ciddi kas ağrılarıyla başlayabilen hastalık, son derece hızlı ilerleyerek saatler içinde hastanın şoka girmesine, yaygın damar içi pıhtılaşmaya ve purpura fulminansa ilerleyebilir ve uygun tedaviyle bile %10’dan fazla oranla ölümle sonuçlanabilir. İyileşenler hastalarda da mental hasar, nöbetler, ekstremite kaybı gibi çok önemli sekeller kalabilir.
Meningokok İnfeksiyonlarında Korunma
-Genel Hijyen Önlemleri: Özellikle tuvaletten sonra, yemeklerden önce ve hasta kişilerle temastan sonra ellerin sık sık sabun ve suyla yıkanması önemlidir. Alkol bazlı el dezenfektanları da kullanılabilir. Öksürürken veya hapşırırken ağız ve burunun mendil veya dirsek içiyle kapatılması, damlacık yoluyla bulaşmayı azaltır. Bardak, çatal, bıçak gibi kişisel eşyaların ortak kullanımından kaçınılmalıdır.
-Damlacık izolasyonu: Sağlık çalışanlarını korumak için hastaya etkili tedaviden sonraki 24 saate kadar sürdürülecek damlacık izolasyonu önlemleri alınmalıdır.
-Antimikrobiyal profilaksi: Antimikrobiyal başlanması önerilen yüksek riskli temaslar aşağıda belirtilmiştir:
-Aynı evde yaşayanlar
-Hastalığın başlangıcından önceki 7 gün içinde aynı kreşte, okulda, kışlada bir arada bulunanlar
-Hastalığın başlangıcından önceki 7 gün içinde hastanın oral sekresyonlarıyla teması olanlar (ortak yeme içme aletleri veya diş fırçası kullanma, öpüşme vb.)
-Hastalığın başlangıcından önceki 7 gün içinde 8 saatten uzun süren uçak yolculuğu sırasında hasta kişiyle yan yana oturanlar
-Koruyucu kişisel ekipman (eldiven, maske, yüz siperliği/gözlük) olmadan hastanın oral sekresyonları ile temas eden (ağız ağıza resüsitasyon, entübasyon) sağlık çalışanları
Antimikrobiyal profilaksi hasta kişi tanımlandıktan sonra en kısa sürede, tercihen ilk 24 saat içinde başlanmalıdır. Profilaksi temas sonrası ilk 14 günde uygulanabilir. Hastaya çok yakın teması olsa da temastan 14 gün sonra ve daha geç başvuranlara profilaksi önerilmez. Temas öncesi meningokok aşısı yapılmış olması profilaksi endikasyonunu ortadan kaldırmaz. Profilaksi verilen kişiler hastalık gelişme riski açısından 10 gün süreyle takip edilmelidir. Profilakside siprofloksasin, rifampisin, seftriakson veya azitromisin kullanılabilir
- Meningokok aşılaması:
Meningokok için aşılaması önerilen durumlar aşağıda belirtilmiştir:
a) Meningokok hastalığının yaygın olduğu (Özellikle Hac ve Umre) bölgelere seyahat öncesi
b) Meningokok temas riskinin arttığı toplu yaşam alanlarda (Kışla, yurt vb) yaşama
c) Fonksiyonel veya anatomik (splenektomi) aspleni
d) Kompleman bileşeni eksiklikleri veya kompleman inhibitörü (ekulizumab veya ravulizumab) kullanımı
f) HIV’le yaşayan bireyler
Meningokok aşıları
Meningokok aşıları, Neisseria meningitidis bakterisinin neden olduğu infeksiyonlara karşı koruma sağlamak amacıyla geliştirilmiştir. Farklı meningokok serogrupları (A, B, C, W135, Y) bulunmaktadır ve aşıların içeriği bu serogruplara göre değişiklik gösterir.
Serogrup ACYW Meningokok Aşıları (Dörtlü Aşılar): Bu aşılar, A, C, W135 ve Y serogruplarına karşı koruma sağlar. Bu serogruplara karşı oluşturulmuş polisakkarit antijenleri içerirler. Yapılan çalışmalarda ACYW Meningokok Aşıları’nın etkinliğin %85'in üzerinde olduğu gösterilmiştir. Konjuge aşılar, polisakkarit aşılara göre daha iyi ve uzun süreli bağışıklık yanıtı oluşturur. Bağışıklık hafızası oluşturduğu için koruma süresi polisakkarit aşılara göre daha uzundur. Ayrıca taşıyıcılığı azaltma potansiyelleri de vardır, bu da toplumda hastalığın yayılmasını önlemeye yardımcı olabilir. Oluşan antikor düzeylerinin en az 5 yıl koruyucu düzeyde kaldığı gösterilmiştir. Risk devam ediyorsa bazı durumlarda rapel (hatırlatma) doz gerekebilir.
Türkiye'de bulunan bazı serogrup ACYW meningokok aşıları ve içerikleri:
-Nimenrix: Neisseria meningitidis A, C, W-135 ve Y serogruplarının tetanoz toksoidine konjuge edilmiş polisakkaritlerini içerir.
-Menactra: Neisseria meningitidis A, C, W-135 ve Y serogruplarının difteri toksoidine konjuge edilmiş polisakkaritlerini içerir.
-Menveo: Neisseria meningitidis A, C, W-135 ve Y serogruplarının CRM197 (difteri toksininin nontoksik bir mutantı) proteinine konjuge edilmiş polisakkaritlerini içerir.
Serogrup B Meningokok Aşıları: Bu aşılar, bazı bölgelerde meningokok hastalığının en sık nedenlerinden birisi olan B serogrubuna karşı koruma sağlamak üzere geliştirilmiştir. B serogrubu, ve polisakkarit kapsülü immünojenik olmadığı için farklı bir yaklaşımla aşı geliştirilmiştir. Serogrup B meningokok aşıların etkinliği, kullanılan aşıya ve aşılanan yaş grubuna göre değişir. Ergenlerde yapılan çalışmalarda yüksek etkinlik oranları bildirilmiştir. Meningokok aşılarının etkinliği %100 değildir. Aşılanan kişilerde nadiren de olsa meningokok infeksiyonu görülebilir, ancak genellikle hastalığın seyri daha hafif olur. Serogrup B meningokok aşılarının koruyuculuk süresi hakkında net veriler olmamakla birlikte, bağışıklığın zamanla azalabileceği gösterilmiş olup ve risk altındaki bazı gruplarda 3 yılda bir ek dozlar önerilmektedir.
Türkiye'de bulunan bazı serogrup B meningokok aşıları ve içerikleri:
- Bexsero (MenB-4C): Dört farklı Neisseria meningitidis B proteinini (NadA, fHbp, NHBA, PorA) içerir. Bu proteinler, bakterinin yüzeyinde bulunur ve bağışıklık sistemi tarafından tanınarak koruyucu antikorların oluşmasını sağlar. MenB-4C (Bexsero) aşısının Neisseria gonorrhoeae infeksiyonlarına karşıda kısmi koruma sağladığı gösterilmiştir. MenB-4C aşısının gonoreye karşı etkinliği %23 ila %47 arasında değişmektedir. İngiltere, dünyada ilk kez N.gonorrhoeae infeksiyonuna karşı MenB-4C ile öncelikli olarak yüksek risk grubundaki bireylere—özellikle çoklu cinsel partner geçmişi olan eşcinsel ve biseksüel erkeklere—yönelik aşılama programını başlatacağını açıklamıştır
-Trumenba (MenB-FHbp): Faktör H bağlayıcı protein (FHbp) adı verilen meningokok yüzey proteininin iki farklı varyantını içerir.
Bu aşıların yanı sıra hem serogrup MenACWY hem de serogrup B meningokok aşı endikasyonu olan bireylerde kullanılmak üzere Pentavalan (MenABCWY) meningokok aşıları (Penmenvy veya Penbraya) ACIP tarafından önerilmektedir. Pentavalan aşılar henüz ülkemizde bulunmamaktadır.
Güncel Meningokok Aşı Önerileri
Daha Önce Aşılanmamış 12 Yaş ve Üzeri Sağlıklı Çocuk ve Genç Erişkinlerde Neisseria meningitidis İçin Önerilen Rutin Aşılama Şeması:
ACYW Aşıları (Nimenrix, Menactra, Menveo)
12 yaşta birinci doz, 16 yaşta ikinci doz olmak üzere iki doz yapılır. Eğer ilk aşı dozu 16 yaştan sonra yapılmışsa tek doz yapılması yeterlidir.
B Aşısı (Bexsero)
16-18 yaşta 1. doz, en az 6 ay sonra 2. doz yapılır. (Rutin olarak önerilmez. Özellikle salgın durumunda ve kışla, öğrenci yurdu gibi kalabalık ortamlarda kalacak olanlarda önceliklendirilmelidir.)
B Aşısı (Trumenba)
16-18 yaşta 1. doz, en az 6 ay sonra 2. doz yapılır. (Rutin olarak önerilmez. Özellikle salgın durumunda ve kışla, öğrenci yurdu gibi kalabalık ortamlarda kalacak olanlarda önceliklendirilmelidir.)
Risk gruplarında aşılama
ACYW Aşıları (Nimenrix, Menactra, Menveo)
-Meningokok hastalığının yaygın olduğu (Özellikle Hac ve Umre) bölgelere seyahat edecek kişilerin seyahat öncesinde tek doz aşılama önerilir
Meningokok mazuziyet riskinin arttığı durumlarda (kışla, yurt vb) tek doz aşılama önerilir.
-Rutin olarak N. meningitidis’e maruz kalan mikrobiyologlara tek doz aşılama önerilir.
-Risk devam ediyorsa 5 yılda bir ek doz aşılama önerilir.
-Meningokoksik hastalık riskini artıran durumlarda (Splenektomi yapılmışlar, Fonksiyonel aspleni (orak hücreli anemi dahil), kompleman eksiklikleri veya kompleman inhibitörü kullanımı, HIV’le yaşayan bireyler) 8 hafta arayla 2 doz aşılama önerilir. Risk devam ediyorsa 5 yılda bir ek doz aşılama önerilir.
-Hematopoetik Kök Hücre Nakli (HKHN) sonrası 6. ayda 2 aya arayla (0-2) 2 doz aşılama önerilir.
B Aşısı (Bexsero)
-Fonksiyonel veya anatomik aspleni, kompleman eksiklikleri veya kompleman inhibitörü kullanımda üç doz (0,1,6 ay) aşılama önerilir.
-Hematopoetik Kök Hücre Nakli (HKHN) sonrası 6. ayda 2 ay arayla (0-2) 2 doz aşılama önerilir.
B Aşısı (Trumenba)
-Fonksiyonel veya anatomik aspleni, kompleman eksiklikleri veya kompleman inhibitörü kullanımda üç doz (0,1,6 ay) aşılama önerilir.
-Hematopoetik Kök Hücre Nakli (HKHN) sonrası 6. ayda 0-2 şeması ile 2 doz aşılama önerilir.
Meningokok aşı uygulamalarında dikkate edilmesi gereken durumlar
Meningokok ve pnömokok infeksiyonları, özellikle bağışıklık sistemi baskılanmış bireylerde, splenektomili hastalarda veya hematopoetik kök hücre nakli sonrası dönemde ciddi komplikasyonlara neden olabilir. Bu nedenle her iki aşının da uygulanması kritik öneme sahiptir. Ancak birlikte uygulanma zamanlamasıyla ilgili kafa karışıklığı yaygındır.
Güncel öneriler doğrultusunda:
-MenACWY ve MenB aşıları, mümkünse aynı ziyaret sırasında farklı enjeksiyon bölgelerinden (örneğin sağ ve sol kol) uygulanabilir.
-Eğer kişi hem MenACWY hem de MenB aşısına ihtiyaç duyuyorsa ve MenABCWY (kombine) aşı mevcutsa, iki ayrı enjeksiyon yerine bu tek aşı yapılabilir.
Splenektomili bireylerde: Aşılamalar, cerrahiden tercihen 2 hafta önce yapılmalıdır. Acil splenektomi yapılmışsa, aşılamalar postoperatif 14. günden sonra başlanabilir.
-Meningokok ve pnömokok aşıları, farklı anatomik bölgelere uygulanmak koşuluyla aynı gün yapılabilir. Önemli bir istisnai durum vardır. Anatomik ya da fonksiyonel aspleni durumunda ve/veya HIV infeksiyonu varlığında, Menectra ve konjuge pnömokok aşıları birlikte yapılmamalıdır. Bu gibi durumlarda öncelikle pnömokok aşısının uygulanması, 1 ay sonra meningokok aşısı yapılması önerilir.
Aşı Yan Etkileri
Meningokok aşılarında bildirilen yan etkiler genellikle hafif ve kısa sürelidir. Sıklıkla bildirilen lokal ve sistemik yan etkiler aşağıda belirtilmiştir.
- Aşı yerinde reaksiyonlar: Ağrı, kızarıklık, şişlik ve hassasiyet en sık görülen yan etkilerdir.
- Hafif ateş: Özellikle bebeklerde ve küçük çocuklarda görülebilir.
- Halsizlik ve yorgunluk: Aşıdan sonraki birkaç gün içinde hissedilebilir.
- Baş ağrısı
- Kas veya eklem ağrıları
- Mide bulantısı veya iştahsızlık
- Huzursuzluk (bebeklerde)
- İshal (bebeklerde)
Nadir Görülen Ciddi Yan Etkiler: Alerjik reaksiyonlar (anafilaksi), Guillain-Barré Sendromu (GBS), uzun süreli omuz ağrısı olarak sayılabilir.